حقوق تأمین اجتماعی معمولاً در کنار حقوق بیمه به کار برده می‌شود و این دو گرایش ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. در نگاه اول به نظر می‌رسد که حقوق بیمه جزئی از حقوق تأمین اجتماعی است اما با نگاهی دقیق‌تر متوجه می‌شویم که بخشی از قواعد و مقررات بیمه خصوصاً در مورد اقدامات حمایتی از اعضای جامعه در برابر عوارضی نظیر ازکارافتادگی، حوادث ناشی از کار و مانند اینها مشمول عنوان تأمین اجتماعی می‌گردد. به عبارت بهتر بیمه عنوانی کلی‌تر از تأمین اجتماعی می‌باشد. در این قسمت به بررسی حقوق تأمین اجتماعی می‌پردازیم.

تعریف حقوق تأمین اجتماعی

تأمین در لغت به معنی امنیت دادن، اطمینان دادن و امن کردن آمده است. تأمین اجتماعی عنوان بخشی از تدابیر آینده‌نگرانه دولتی است که در آن سعی می‌شود آسایش خاطر و امنیت فرد را در زندگی اجتماعی وی فراهم آورند. مطابق ماده 29 قانون اساسی: (برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح و نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه و غیره حقی است همگانی. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک‌‌یک افراد کشور تأمین کند). بنابراین تأمین اجتماعی عبارت است از: مجموعه اقداماتی سازمان‌یافته که جامعه برای حمایت از اعضای خود به هنگام تنگناهای اقتصادی و اجتماعی مانند بیماری، بیکاری، حادثه ناشی از کار، پیری، ازکارافتادگی و مرگ سرپرست خانواده پیش‌بینی و انجام می‌دهد.

حقوق تأمین اجتماعی عبارت است از مجموعه قواعد و مقرراتی که حاکم بر اقداماتی است که جامعه به نحو سازمان‌یافته برای حمایت از اعضای خود به هنگام پریشانی‌ها تنگناهای اقتصادی و اجتماعی انجام می‌دهد همانطور که قبلاً گفته شد با توجه به مفاهیم تأمین اجتماعی متوجه می‌شویم که بیمه عنوانی کلی‌تر از آن می‌باشد و مباحث بیشتری را دربردراد.

حقوق تأمین اجتماعی در ایران

همانطور که گفته شد تأمین اجتماعی حمایت است که در قبال پریشانی‌های اجتماعی و اقتصادی منجر به قطع یا کاهش درآمد افراد جامعه، ناشی از بیماری، بارداری، حوادث، بیکاری، ازکارافتادگی، سالمندی و فوت و همچنین خدمات درمانی به ایشان ارائه می‌شود.

در ایران تأمین اجتماعی با شروع به کار صندوق احتیاط وزارت طرق و شوارع در سال 1309 آغاز گردید و با تصویب قوانین بیمه اجباری کارگران در سال 1322 و بیمه‌های اجتماعی کارگران در سال 1331 و بالاخره قانون تأمین اجتماعی مصوب 3/4/1354 تکامل یافته است. سازمان تأمین اجتماعی دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری است که به استناد ماده واحده مصوب 29/4/1373 مجلس شورای اسلامی به عنوان یک مؤسسه عمومی غیردولتی محسوب گردیده و امور آن بر طبق اساسنامه مصوب هیأت وزیران اداره می‌شود.

مطابق ماده 104 قانون تأمین اجتماعی: (وجوه و اموال سازمان در حکم وجوه و اموال عمومی می‌باشد هر گونه برداشت غیرقانونی از وجوه مذکور و تصرف غیرمجاز در اموال آن اختلاس یا تصرف غیرقانونی است و مرتکب، طبق قوانین کیفری تعقیب خواهد شد).

سازمان‌های فعال در زمینه تأمین اجتماعی در ایران

این سازمان‌ها را در سه دسته عمده می‌توان تقسیم نمود که در ذیل به آنها پرداخته می‌شود:

سازمان‌هایی که بر اساس سیستم بیمه عمل می‌کنند

این سازمان‌ها، آنهایی هستند که خدمات درمانی و مراقبت‌های پزشکی ارائه می‌کنند مانند سازمان تأمین اجتماعی و سازمان بیمه خدمات درمانی که به موجب ماده 5 قانون بیمه همگانی مصوب آبان ماه سال 1373 تشکیل گردیده و به صورت شرکتی دولتی اداره می‌شود.

موضوع فعالیت این سازمان تأمین موجبات و امکانات بیمه خدمات درمانی برای کارکنان دولت، افراد نیازمند، روستاییان و سایر گروه‌های اجتماعی است. همچنین سازمان‌های پرداخت کننده مستمری (بازنشستگی و ازکارافتادگی) مانند سازمان بازنشستگی کشوری نیز در این طیف قرار دارند.

سازمان‌هایی که به عنوان یک نظام حمایتی فعالیت می‌کنند

از جمله این سازمان‌ها کمیته امداد امام خمینی‌(ره) می‌باشد که با حکم مورخ 14/12/1357 امام خمینی‌(ره) تشکیل گردید و وظیفه اساسی آن تلاش در جهت رفع محرومیت و نارسایی مادی و معنوی افراد و خانواده‌های محروم در جامعه می‌باشد.

دیگر سازمان در این زمینه سازمان بهزیستی کشور است که مطابق ماده واحده لایحه قانونی راجع به تشکیل سازمان بهزیستی کشور مصوب 24/3/1359 تشکیل گردیده است و وظیفه اصلی آن حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست و نیازمند و ارائه خدمات مختلف به کودکان و تدارک امکانات پیشگیری و توانبخشی و حرفه‌ای و اجتماعی معلولین جسمی و روانی و فعالیت‌هایی از این قبیل است.

بنیاد مستضعفان که مورخ 9/12/1357 تشکیل گردیده و همچنین بنیاد شهید و امور ایثارگران که مورخ 22/12/1358 تشکیل گردیده، نیز از این جمله سازمان‌ها می‌باشد.

سازمان‌های کمکی و امدادی

از جمله این سازمان‌ها جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی می‌باشد که ابتداً در سال 1302 تشکیل گردیده و اساسنامه جدید آن در سال 1367 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است در ماده 2 اساسنامه ذکر شده که هدف جمعیت تلاش برای تشکیل آلام بشری، تأمین احترام انسان‌ها و کوشش در جهت برقراری دوستی و تفاهم متقابل و پایدار میان ملت‌ها و همچنین حمایت از زندگی و سلامت انسان‌ها بدون در نظر گرفتن هیچ گونه تبعیض میان آنها بیان شده است. در بندهای 5 و 6 ماده 3 اساسنامه از جمله وظایف جمعیت هلال‌احمر کمک به امر توانبخشی و ارائه خدمات اجتماعی در جهت تسکین آلام آوارگان، پناهندگان، مریضان، معلولین و ایجاد حس تعاون و نیکوکاری بین مردم و تلاش در جهت تسکین آلام بشری و کمک به امر سلامت و دفاع از ارزش‌های انسانی و کوشش در جهت برقراری صلح و دوستی و تفاهم متقابل میان ملت‌ها ذکر شده است.

قانون ساختار نظام جامعه رفاه و تأمین اجتماعی مصوب 1383

در ماده اول این قانون که مورخ 9/3/1383 به تأیید شورای نگهبان رسیده است، آن دسته از رویدادهای اجتماعی، اقتصادی و طبیعی که در صورت تحقق آنها افراد مشمول حمایت‌های این قانون قرار می‌گیرند عبارتند از: بیکاری، پیری، در راه ماندگی، بی‌سرپرستی و آسیب‌های اجتماعی، حوادث و سوانح، ناتوانی‌های جسمی و ذهنی و روانی، بیمه خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی، حمایت از مادران به خصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند، حمایت از کودکان و زنان بی‌سرپرست، اینجا بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و خودسرپرست کاهش نابرابری و فقر و امداد و نجات.

با توجه به موارد تحت شمول این قانون به نظر می‌رسد که این موارد تحت سه عنوان کلی قرار می‌گیرند که عبارتند از: حوزه بیمه‌ای، حوزه حمایتی و توانبخشی و حوزه امدادی (امداد و نجات در حوادث غیرمترقبه)

قانون تأمین اجتماعی مصوب 3/4/1354

مهمترین قانون در زمینه تأمین اجتماعی قانون مصوب 3/4/1354 می‌باشد.

در ماده یک این قانون آمده: (به منظور اجرا و تعمیم و گسترش انواع بیمه‌های اجتماعی و استقرار نظام هماهنگ و متناسب با برنامه‌های تأمین اجتماعی سازمان تأمین اجتماعی که در این قانون سازمان نامیده شده است، تشکیل می‌گردد).

این قانون مشتمل بر 118 ماده می‌باشد و به موجب ماده 118 آن، از تاریخ اجرای این قانون، قانون بیمه‌های اجتماعی مصوب 1339 و سایر قوانین که با این قانون مغایرت دارند ملغی می‌باشد. در این قسمت مقررات مربوط به این قانون را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

چه کسانی مشمول قانون تأمین اجتماعی می‌شود؟

مشمولین قانون تأمین عبارتند از:

1- افرادی که به هر عنوان در مقابل دریافت مزد یا حقوق کار می‌کنند.

2- صاحبان حرفه‌ها و مشاغل آزاد به موجب قانون اصلاح بند (ب) و تبصره 3 ماده 4 قانون تأمین اجتماعی مصوب 30/6/1365 سازمان تأمین اجتماعی مکلف گردیده با استفاده از مقررات عام قانون تأمین اجتماعی، صاحبان حرف و مشاغل آزاد را به صورت اختیاری در برابر تمام یا قسمتی از مزایای قانون تأمین اجتماعی بیمه نماید.

3- دریافت کنندگان مستمری‌های بازنشستگی، ازکارافتادگی و فوت

4- اتباع بیگانه مشروط به تحقق شرایط مندرج در ماده 5 قانون تأمین اجتماعی: این شرایط عبارتند از تنظیم موافقت‌نامه بین دولت متبوع بیگانه با ایران در زمینه تأمین اجتماعی و اینکه طبق قوانین و مقررات ایران به کار مشغول باشند البته اگر تبعه بیگانه طبق گواهی مقامات صالح دولت متبوع خود در مدت اشتغال خود در ایران در کشور خود یا در کشور دیگر در موارد پیش‌بینی شده در ماده 3 قانون تأمین اجتماعی کلاً یا بعضاً بیمه‌شده باشند، در همان موارد از شمول مقررات قانون تأمین اجتماعی معاف می‌باشند.

مطابق ماده 3 قانون تأمین اجتماعی، موارد مورد شمول این قانون عبارتند از: حوادث و بیماری‌ها، بارداری، غرامت دستمزد، ازکارافتادگی، بازنشستگی و مرگ. همچنین مشمولین این قانون از کمک‌های ازدواج و عائله‌مندی طبق مقررات مربوطه برخوردار خواهند شد.

مستمری در قانون تأمین اجتماعی

مستمری عبارت است از وجهی که طبق شرایط مقرر در قانون تأمین اجتماعی به منظور جبران قطع تمام یا قسمتی از درآمد به بیمه‌شده و در صورت فوت او برای تأمین معیشت بازماندگان وی به آنها پرداخت می‌شود.

(بند 16 ماده 2 قانون تأمین اجتماعی).

مستمری ازکارافتادگی در دو مورد ازکارافتادگی کلی یعنی کاهش قدرت کار بیمه‌شده به نحوی که نتواند با اشتغال به کار ثابت یا کار دیگری نتواند بیش از یک‌سوم از درآمد قبلی خود را به دست آورد و نیز ازکارافتادگی جزئی یعنی کاهش قدرت کار بیمه‌شده به نحوی که با اشتغال به کار سابق یا کار دیگر فقط قسمتی از درآمد خود را به دست آورد پرداخت خواهد شد.

همچنین مستمری بازنشستگی نیز که عبارت است از عدم اشتغال بیمه‌شده به کار به سبب رسیدن به سن بازنشستگی مقرر در این قانون، پرداخت خواهد شد. مطابق ماده 70 قانون تأمین اجتماعی هرگاه در کاهش قدرت کار بیمه‌شده 66 درصد و بیشتر باشد ازکارافتادگی کلی و چنانچه درجه کاهش قدرت کار بیمه‌شده بین 33 درصد تا 66 درصد و به علت حادثه ناشی از کار باشد ازکارافتادگی جزئی محسوب می‌شود. مطابق ماده 76 همان قانون نیز شرایط استفاده از مستمری بازنشستگی عبارت است از:

1- حداقل 10 سال حق بیمه مقرر را قبل از تاریخ تقاضای بازنشستگی پرداخته باشند.

2- سن مرد به 60 سال تمام و سن زن به 55 سال تمام رسیده باشد. البته کسانی که 30 سال تمام کار کرده باشند و حق بیمه را به سازمان پرداخت کرده باشند در صورتی که سن مردان 50 سال و سن زنان 45 سال تمام باشد می‌توانند تقاضای بازنشستگی مستمری نماید.

نویسنده: محمد مجتبی رودیجانی (وکیل پایه یک دادگستری و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی)